DERSIM

08 Հունիսի 2009
տպել «ԴԵՐՍԻՄՈՒՄ ՄԻ ՇԱՐՔ ԳՅՈՒՂԵՐԻ, ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐԻ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆ ԵՆ»
Դերսիմցի զազա երաժիշտ Միքայել Ասլանը շրջանի երաժշտական ժառանգության կրողներից ու շարունակողներից է: Նրա երգացանկում բավական մեծ թիվ են կազմում Դերսիմի հայկական մեղեդիները եւ երգերը: Ներկայիս Թուրքիայի տարբեր վայրերում ցաքուցրիվ պահպանված հայկական մշակութային շերտերի, այդ թվում եւ երգերի հավաքումն ու պահպանումը, անշուշտ, մեծ կարեւորություն ունեն: Այդ առումով, ինչպես համշենահայ Հիքմեթ Աքչիչեքի, այնպես էլ դերսիմցի Միքայել Ասլանի կատարած աշխատանքներն արժանի են հատուկ ուշադրության: Արդեն մի քանի տարի նա իր համախոհների հետ աշխատում է «Դերսիմի հայկական ժողովրդական երգերը» նախագծի վրա: Վերջերս քրդական «Թիրոժ» ամսագրում հրատարակվել էր հարցազրույց Միքայել Ասլանի հետ, որտեղ նա խոսում է ինչպես այդ նախագծի, այնպես էլ Դերսիմում հայկական ներկայության տարբեր դրսեւորումների մասին: Ստորեւ մասնակի կրճատումներով ներկայացնում ենք այդ հարցազրույցը:

Ռ. Մ.
Հարց – Խոսակցություններ կան դերսիմցիների լեզվում, մշակույթում, սովորույթներում հայկական տարրերի մասին, դա իրո՞ք այդպես է:

Պատ. – Մեզ մոտ, օրինակ, կա «Կաղան» բառը, որն արեւմտահայերենում նշանակում է Ամանոր (Կաղանդ): Հնարավոր է, որ մեր լեզվին (իմա` զազայերենին - Ռ.Մ.) հենց արեւմտահայերենից է անցել: Այդ տոնը մեզ մոտ նշվում է այնպես, ինչպես հայերի մոտ: Երբեք չեմ մոռանում, որ պապս մորս հետ իր զրույցներում ասում էր. «Աղջիկս, դուք այդ կաղանդը տոնում եք, լավ է, սակայն գոնե ծոմը մի պահեք, ախր դա լրիվ հայկական է»: Կաղանդին երեխաները տները շրջելով շաքար են հավաքում, եւ այնուհետեւ սկսվում է երեքօրյա ծոմ: Կա նաեւ «մեդաղ-մատաղ» բառը: Մենք մատաղ ենք ասում այն ճաշին, որը տրվում է մարդու մահից երեք օր հետո: Վերոնշյալների նման հայկական տասնյակ մշակութային հասկացություններ, բառեր են անցել մեր լեզվին, մեր մշակույթին: Իհարկե, այս ամենը տեղիք է տալիս մտորումների, թե ինչպես է այդ ազդեցությունը եղել: Այս պարզ օրինակներից էլ երեւում է, որ հայերի եւ մեր (զազաների –Ռ.Մ.) միջեւ առկա է զգալի մշակութային փոխազդեցություն: Ես 2000թ. գնացի Երեւան եւ նման ընդհանրությունների այնտեղ էլ շատ հանդիպեցի: Երեւանում, մարդկանց հետ զրուցելիս, լսեցի բազմաթիվ բառեր, տեսա սովորույթներ, որոնք մենք էլ ենք գործածում: Այցելեցի Արեւելագիտության ինստիտուտ, այնտեղ հետաքրքրվեցի մարդկանց կարծիքներով Դերսիմի եւ դերսիմցիների վերաբերյալ: Նրանք Դերսիմի եւ դերսիմցիների հանդեպ մի ուրիշ հետաքրքրություն եւ սեր ունեին, որովհետեւ դժվար օրերին այդ մարդիկ իրենց աջակցել են:

Հարց – Որտեղի՞ց ծագեց «Դերսիմի հայկական ժողովրդական երգերը» նախագծի գաղափարը:

Պատ. – Մեզ մոտ` Դերսիմում, մի շարք գյուղերի, սրբավայրերի անունները հայերեն են: Օրինակ` Փիլվենք, Ախձունիք: Սրանք ինձ շատ հետաքրքրեցին: Ժամանակի ընթացքում հանդիպեցի նաեւ հայկական ծագմամբ դերսիմցիների: Բացի այդ, զգալի թվով դերսիմցի հայեր արտագաղթել եւ բնակություն են հաստատել Գերմանիայում ու դեռեւս տիրապետում են հայերենին եւ հայոց մշակույթին: Այս ամենը զարգացրեց Դերսիմի հայկական ժողովրդական երգերը հավաքելու միտքը: Այս ուղղությամբ սկսեցինք հետազոտություններ անել, գրքեր մշակել: Այդ միջոցով գտանք շուրջ 60 մեղեդի: Այնուհետեւ Դերսիմից (նկատի ունեմ ոչ միայն ներկայիս Թունջելին, այլեւ այն վայրերը, որտեղ հիմնականում բնակվում են ալեւիները, քըզըլբաշները) եւ մերձակա վայրերից մոտ 60 երգ էլ գտանք: Այսպիսով մեր գտած հայկական երգերի թիվը անցավ 120-ը: Մեր այս աշխատանքները շարունակվում են շուրջ երեք տարի: Անատոլիայում արեւմտյան երաժշտությունն առաջինը սովորած, առաջինը մեղեդիները, երգերը հավաքած, նոտագրած երաժիշտները հայեր էին: Օրինակ, Կոմիտասը, որը հայ երաժշտության ամենամեծ վարպետներից է: Ես նույնիսկ ուզում եմ հետեւյալ պնդումն անել. անատոլիական երաժշտություն կոչված երաժշտության կեսը հունական եւ հայկական է: Եթե այս մասին չենք հիշատակում, ապա նշանակում է, որ այդ ժողովուրդների հանդեպ անարդար ենք վարվում:

Հարց – Դերսիմը եւ դերսիմցիներն այդ անարդարության մեջ իրենց բաժինն ունե՞ն:

Պատ. – Ցավալի է, սակայն ներկայումս դերսիմցիները եւ Դերսիմի մտավորականները` ներառյալ եւ ես, իրենց մի ժամանակվա հարեւանների (իմա` հայերի–Ռ.Մ.) մասին շատ լուրջ տեղեկություն չունեն: Շատ չեն հետաքրքրվում այդ վայրերով, լեզուներով, ինքնություններով, այդ ավերված եկեղեցիներով, լքված գերեզմաններով: Մինչդեռ, այս ամենը կորած նշաններ են եւ սպասում են բացահայտման: Դերսիմցիներից շատերը համաշխարհային խնդիրների մասին բազմաթիվ մտքեր են արտահայտում, խոսում, պատմում, սակայն երբ հարցնում ես. «Լավ, քո գյուղի անունը ինչո՞ւ է այսպես, ո՞ր լեզվով է», լռում է, այս թեմայի մասին, չգիտես ինչու, չի մտածել: Հենց խոսք է բացվում հայերից` նրանց միտքը գալիս են ոչ թե կոտորածները, տեղի ունեցած աղետները, այլ հայերի ոսկիները: Շատ ամոթալի մի վիճակ է: Հայ ժողովրդի նկատմամբ կատարվածների համար մենք էլ պետք է մեր խղճին հարցեր տանք: Քուրդ ժողովուրդն էլ այս հարցում մեղսակից է: Նրանց շրջանում դեռեւս չի քննարկվում Համիդիե գնդերի կողմից կատարված դաժանությունները: Այդ ավարառուները այսօրվա սերունդների պապերը չէի՞ն: Այս սերունդը ե՞րբ պետք է իր պապերի ցեղասպան ավանդույթի հետ առերեսվի: Հայկական կոտորածի ժամանակ մեր պահպանած լռության վերաբերյալ Սըլօ Քըզը (ըստ երեւույթին` զազա աշուղ–Ռ.Մ.) մի ողբ ունի, որտեղ ասում է. «Այս հայկական գաղթի հանդեպ լուռ եք մնում, մտածո՞ւմ եք արդյոք, որ վաղը ձեր վերջն էլ է նրանց նման լինելու»: Այս մասին նա ասում էր դեռեւս 1938-ից առաջ1:

Հարց – Ի՞նչ նպատակ ունի «Դերսիմի հայկական ժողովրդական երգեր» նախագիծը:

Պատ. – Մենք այս նախագիծը ցանկանում ենք կյանքի կոչել` մեր խիղճը մի քիչ հանգստացնելու, ինքներս մեզ հետ, թեկուզ մի փոքր, առերեսվելու համար: Այս տարածքներում մեզ մնացած ժառանգության մեջ հայերի դերը մեծ է: Պետությունը ինչքան էլ շրջանի գյուղերի անունները փոխի, միեւնույն է` մենք ներկայումս էլ այդ գյուղերը հին անուններով ենք կոչում, եւ այդ անունների մեծ մասը հայերեն է: Մենք վկան ենք այս հիշողության. նրանց գյուղերի, համատեղ գործածած սրբավայրերի, ավերված եկեղեցիների պատերի, գերեզմանաքարերի եւ հիմա էլ երգերի վկան ենք: Եվ այս վկայությունը պետք է ակնհայտ դարձնենք, բարձրաձայնենք: Եթե մենք կարողանանք սա բարձրաձայնել, միգուցե ոմանք էլ նույնը կանեն Տրապիզոնում, Էրզրումում:

Հարց – Իսկ Դերսիմում ընդհանրապես հայ չի՞ մնացել:

Պատ. – Ես կարծում եմ, որ դերսիմցի հայերի մի մասը մնացել է Դերսիմում եւ ալեւիականություն ընդունել, որպեսզի փրկվի: Ալեւիականություն ընդունելու հարցում, իհարկե, նշանակություն է ունեցել նաեւ այն, որ հայերն իրենց ավելի մոտ էին զգում ալեւիներին, քան սուննիներին: Սակայն, միեւնույն է, ալեւիականությունն ընդունել են, որպեսզի կարողանան նրա մեջ իրենք իրենց թաքցնել:

11938թ. Թուրքիայում պետության կողմից դաժանորեն ճնշվել է Դերսիմի ապստամբությունը, որի ժամանակ կոտորվել են բազմաթիվ դերսիմցիներ, այդ թվում եւ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ այնտեղ ապաստանած հայեր, շատերն աքսորվել են, ենթարկվել դաժան կտտանքների: Որոշ շրջանակներ այդ դեպքերը որակում են որպես Դերսիմի ցեղասպանություն:

Թուրքերենից թարգմանեց
Ռուբեն Մելքոնյանը

Plus de 20 milles dersimtsi a fait une manif: Nous ne voulons pas des barrages!

http://www.cnnturk.com/fotogaleri/turkiye/2009/10/10/tunceliler.baraj.istemiyor/5650/index.html

Je vous invite de lire cet article jusqu'à son terme attentivement...

C'est très important tous ce qui se passe actuellement dans les pays occupés...

Les choses bougent vraiment maintenant et ces peuples ne compte que sur son propre force ils attendent rien ni de Nation Unis ni Union Europeen ni des Etat Unis car ils en a eu tous les sorts de trahison de la part de tout. Ils n'avalent plus rien...

Astrig

***************
...... CHP fasciste fout le camp de Dersim